Ставропольскай кыраай Пятигорскай, Железноводск, Ессентуки куораттарынан балаҕан ыйын 11-18 күннэригэр аан бастакынан ыытыллар Бүтүн Арассыыйатааҕы «Төрөөбүт тыл уонна төрөөбүт литэрэтиирэ бастыҥ учуутала» күрэх түмүктүүр түһүмэҕэ буолан ааста. Бу улахан суолталаах, үрдүк таһымнаах, киэҥ ис хоһоонноох күрэххэ 68 эрэгийиэнтэн барыта 69 төрөөбүт тыл учуутала, ол иһигэр 6 эр киһи учуутал кыттыыны ылла. Күрэх кыттааччылара 30 араас тылынан (нуучча, калмык, татаар, ингуш, хакаас, шор, нанай, саха, коми, чуваш, башкир, бурят, аваар о.д.а) саҥараллар. 69 кыттааччыттан 33 кыттааччы нуучча тылын, 6 кыттааччы татаар тылын үөрэтэр учууталлар эбит. Саамай эдэр кыттааччы 22, саамай аҕа кыттааччы 64 саастаах. Кыттааччылартан аҥардара тыа сиригэр үлэлиир-хамныыр учууталлар.
Биһиги өрөспүүлүкэбититтэн бу күрэххэ С.К. Макаров аатынан Чурапчы гимназиятын саха тылын уонна литэрэтиирэтин учуутала Сардана Николаевна Гоголева I өрөспүүбүлүкэтээҕи төрөөбүт тыл учууталларын күрэҕин кыайыылааҕа буолан бүтүн Саха сирин чиэһин көмүскүүр улахан эппиэтинэскэ тиксибитэ.
Күрэх сүрүн сыала-соруга төрөөбүт тылы уонна төрөөбүт литэрэтиирэни үөрэтэр бастыҥ учууталлар уопуттарын тарҕатыы, төрөөбүт тылынан үөрэтии-иитии уратытын, култуураны көрдөрүү, тиэрдии уонна төрөөбүт тылынан үөрэтиини өйөөһүн, сайыннарыы, харыстааһын. Бу улахан суолталаах тэрээһини Арассыыйа Бэдэрээссийэтин Үөрэҕин министиэристибэтэ, Төрөөбүт тыллар бэдэрээлинэй үнүстүүттэрэ (ФИРЯ) иилээн-саҕалаан тэрийэн ыыттылар.
Саас-сааһынан бардахха… Күрэх түһүмэхтэрэ чаҕылхай күннээх, итиинэн сырайбыт, сылааһынан угуттаммыт, араас фрукта дэлэччи үүнэр, нуучча улуу бэйиэтэ М.Ю.Лермонтов тыынынан алгыстаммыт, Бештау хайанан тулаламмыт (Биэс Хайа) Пятигорскай куоратыгар буолан аастылар. Күрэх маҥнайгы күнүгэр кыттар бэрээдэги чопчулаһыы күрэх түһүмэхтэрэ ыытыллар Пятигорскай куорат 31-с нүөмэрдээх орто оскуолатыгар ыытылынна. Оскуола успуорт хайысхатынан үлэлиир. Кип-киэҥ көрүдүөрдээх, ураты кылаастардаах, хас да спортивнай саалалардаах эбит. Оҕо чэгиэн буоларыгар, кыахтаах буоларыгар бары усулуобуйа толору баар сирэ эбит диэн бигэтик этиэххэ сөп. Оскуола үөрэнээччилэрин күҥҥэ үстэ, босхо кэриэтэ иҥэмтэлээх аһынан, сибиэһэй оҕуруот астарынан, фруктанан аһаталлар. Көрүдүөргэ мэлдьи ыраас уу баар.
Күрэх үөрүүллэх арыллыыта Железноводск куорат култууратын дыбарыаһыгар буолбута. Тэрээһиҥҥэ Ставропольскай кыраай губернаторын Козюра Е.Н эҕэрдэ суругун үөрэх миниистирэ Владимиров В.В, Арассыыйа Бэдэрээссийэтин Бэрэсидьиэнин администрациятын солбуйааччытын Магомедов М.М эҕэрдэ суругун национальнай бэлиитикэ Департаменын салайааччыта Вагина Т.В ааҕан иһитиннэрдилэр. Ону таһынан тус эҕэрдэлэрин уопсай үөрэхтээһин салаатыгар уонна судаарыстыбаннай бэлиитикэ Департаменын дириэктэрэ Костенко М.А., Судаарыстыбаннай Дума дьокутаататтара Гильмутдинов И.И., Аиткулова Э.Р үрдүк сыанаҕа тахсан эттилэр. Тыл этээччилэр маннык таһымнаах күрэх бастакы ыытылларыгар,төрөөбүт тыл уонна төрөөбүт литэрэтиирэ учууталын идэтин үрдүктүк тутуу, кини үлэтигэр болҕомто ууруу Арассыыйа үөрэҕэр улахан суолталаах хамсааһын буоларын тоһоҕолоон эттилэр. Күрэх үөрүүлээх аһыллыытыгар араас култууралаах, тыллаах-өстөөх, сиэрдээх-туомнаах учууталлар тус омуктарын таҥаһын-сабын таҥнан-симэнэн кэлэн биир сиргэ тоҕуоруспуттара ураты үчүгэй көстүү этэ.
Күрэх үөрүүлээх арыллыытын ылбаҕай ураты ырыаларынан, үҥкүүлэринэн “Балкария” фольклорнай-этнографическай, “Слобода” Ставропольскайдааҕы судаарыстыбаннай филармония үҥкүү ансамбллара киэргэтэн, ситэрэн-хоторон биэрдилэр. Тэрээһин түмүгэр «Төрөөбүт тыл бастыҥ учууталларыттан-Донбасс олохтоохторугар!» диэн кинигэни бэлэх уунар аахсыйаҕа Волгоградскай уобалас бэрэстэбиитэлэ Шестых О.В уонна нуучча тылын учууталларын бэрэссэдээтэлэ Тропкина Л.А., Ставропольскай кыраай Думатын бэрэссэдээтэлэлин солбуйааччыта, «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйатын эрэгийиэннээҕи салаатын салайааччыта Судавцев Д.Н кыттыыны ыллылар.
«Төрөөбүт тыл уонна төрөөбүт литэрэтиирэ бастыҥ учуутала» күрэх түһүмэхтэрэ: кэтэхтэн уонна истэн ыытыллыбыттара. Кэтэхтэн түһүмэххэ (“Медиавизиткаҕа”) кыттааччылар идэлэрин, төрөөбүт тыл учууталын быһыытынан тус ураты «буочардарын”, оскуолаларын үлэлиир-хамсыыр хайысхаларын уһаабыта 3 мүнүүтэҕэ эрэ көстөр видеоролик оҥорон ыыппыттарын дьүүллүүр сүбэ анал кэриҥнэринэн көрөн сыаналаабыта. Бу түһүмэххэ төрөппүтү кытта үлэҕэ болҕомто уурбут, ол хайысханы ордук киэҥник сырдаппыт 9 учуутал, ол иһигэр бастакынан Сардаана Гоголева аата ааттанан, талыллан «Арассыыйа норуоттарын төрөөбүт тылларын харыстыырга, сайыннарарга дьиэ кэргэн оруола” диэн төгүрүк остуолга кыттыыны ылбыттара. Сардаана Николаевна «Эр хоһуун» диэн аҕа уонна уол, дьиэ кэргэҥҥэ эр дьон оруолун үрдэтэр сыаллаах бырайыак туһунан видеоролик көмөтүнэн хомус доҕуһуоллаах иһитиннэрии оҥорбутун күрэх дэлэгээттэрэ, ыалдьыттар сүрдээҕин сэргээбиттэрэ.
Салгыы истэн буолар күрэх түһүмэхтэригэр төрөөбүт тыл учууталлара үрдүк маастарыстыбаларын көрдөрөр түгэннэрэ үүммүтэ. Ол курдук маҥнайгы түһүмэх икки тургутуулааҕа: бастакы тургутууга 15 мүнүүтэ устата төрөөбүт тылынан үөрэтиигэ-иитиигэ учуутал тус уопутун көрдөрөр, үлэтин ис хоһоонун сатаан сааһылаан, систиэмэлээн кэпсиир, уратытын арыйар кыаҕар туһуламмыта («Методическая мастерская”) уонна иккиһэ 35 мүнүүтэҕэ эрэ төрөөбүт тылын көмөтүнэн уруок ыытыы этэ. Бастакы түһүмэх кэнниттэн 69 кыттааччыттан лауреат үрдүк аатын ылбыт 17 эрэ учуутал салгыы күрэстэһэллэригэр кыах бэриллибитэ. Ол 17 лауреат иһигэр С.К. Макаров аатынан Чурапчы гимназиятын учуутала Сардана Николаевна аата ааттанан бүттүүн Саха Өрөспүүбүлүкэтэ үөрүүтэ үрдээбитэ. Биһиги Сардаанабытын 7-с киһинэн ааттаабыттара, ол эбэтэр 15 да киһини талбыттара буоллар бигэтик киирсэр эбиппит.
Кэннибитигэр 52 кыттааччы, иннибитигэр салгыы бэлэмнэнэр күүстээх үлэ саҕаламмыта. Кылаас чааһа икки бөлөҕүнэн буолбута. Хас биирдии бөлөҕү биэс киһилээх дьүүллүүр сүбэ сыаналаабыта. Балаһыанньаҕа этиллэринэн кылаас чааһын уруок биэрбит кылааһын оҕолоругар ыытыллыахтаах диэн этэ. Онон Сардаана Николаевнаҕа үөрэммит, кинини номнуо билэр ахсыс кылаас үөрэнээччилэригэр кылаас чааһын ыыппыта. Бастакы түһүмэх тургутуктарыгар бэйэтин бөлөҕөр алтыс киһинэн, иккис түһүмэх кылаас чааһын тургутуутугар бастакынан киирбитэ. Биир өттүнэн бүтэһик кыттааччы, иккис өттүнэн бастакы кыттааччы буолбута эмиэ ураты диэххэ сөп.
Биллэн турар, улахан таһымнаах күрэххэ долгуйуу хаһан баҕарар баар. Атын омук тылынан бэйэ омугун уратытын тиэрдии, үгүс сыраны, кыһамньыны, сатабылы эрэйбитэ саарбахтаммат. Хайа да түгэҥҥэ уолуйбакка, өйү-санааны хомуйан-сааһылаан кыттыы бары өттүнэн күүстээх буолары көрдөрөр. Сардаана Николаевна кылаас чааһын бүтэрбитин кэннэ дьүүллүүр сүбэ бэрт өр интэриэһиргээн элбэх ыйытыы биэрбитэ, тэрийээччилэр да, кыттааччылар да батыһа сылдьан хаартыскаҕа түһэрбиттэрэ, интервью да ылбыттара. Уопсайынан ханнык баҕарар күрэхтэһиигэ ис-тас көстүүнү, тутта-хапта сылдьыы болҕомтоҕо хатанар. Сардаана хас түһүмэх ахсын бииртэн биир кэрэ таҥастаах буолан мэлдьи болҕомто ууруллара.
17 кыттааччы кылаас чааһы ыыппыттарын кэннэ тута алта кыттааччы эрэ талыллан маастар кылаас ыыппыттара. Ол алта финалистан биир муҥутуур кыайыылаах талыллан аныгыс ыытыллар күрэх кыайыылаах куоратыгар ыытыллар диэн барыллаан этии киирбитэ. Күрэх муҥутуур кыайыылааҕынан Хотугу Осетия-Алания Өрөспүүбүлүкэтиттэн осетин тылын уонна литэрэтиирэтин учуутала Бекоева Яна Ирбековна ааттаммыта.
Бу улахан таһымнаах тэрээһиҥҥэ түһүмэхтэринэн мэлдьи күрэстэһэн эрэ тахсыбатахтара, ону таһынан элбэх араас ис хоһоонноох тэрээһин элбэх этэ. Ол курдук күрэх лауреттара Арассыыйа Үөрэҕин миниистирин Кравцов С.С., кытта көрсүстүлэр, ирэ-хоро сэһэргэстилэр. Күрэх тэрийээччилэрэ арыаллааччыларга да, кыттааччыларга да баай, дириҥ ис хоһоонноох төгүрүк остуоллары ыыттылар, Ессентуки, Пятигорскай куораттарынан экскурсияларга, тыйаатырга сырытыннардылар. Хас күн ахсын, хас биирдии киһи дьарыктаах буоларын ситиһии күрэх таһымын өссө үрдэтэр. Түмүктээн этэр эбит буоллахха, төрөөбүт тыл учууталларыгар болҕомто ууруллубута элбэҕи этэр. Кыттааччылары да, арыаллааччылары кытта кэпсэттэххэ нуучча, татаар тылларыттан ураты, төрөөбүт тылларынан холкутук саҥарар киһи аҕыйаабытын, төрөөбүт тылы үөрэтиилэригэр чаастара сүрдээх аҕыйах, кылаас таһынан тэрээһинин курдук, эбэтэр уһуйаан, алын сүһүөх кэнниттэн орто сүһүөххэ кэлэн эмискэ үөрэтии баар эбит. Онно тэҥнээтэххэ, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр саха тылынан үөрэтии уһуйаантан саҕалаан үрдүк үөрэххэ тиийэ систиэмэлээхтик үөрэтии барар диэн түмүккэ кэлэҕин.
Онон бачча улахан таһымнаах күрэххэ кыттыыны ылыы, маннык үчүгэй түмүк көрдөрүү, биллэн турар халыҥ хамаанда (Чурапчы улууһун үөрэҕин салалтатын, Чурапчы гимназиятын кэлэктиибин, С.Н.Донской-2 аатынан ҮөСИҮҮ салалтата(Павлов Н.М), Михалева О.И., Аммосова В.В(улуус куратора).,Никифорова Е.С) таһаарыылаах үлэтиттэн тахсар. Биир санаанан, биир хайысханан бииргэ үлэлиир кэллиэгэлэрэ Чурапчы гимназиятын учууталлара Болдовская Ф.Н., Моисеева А.Б., Чурапчы улууһун үөрэҕин салалтатыттан Новгородов И.И., Үөрэҕи сайыннарар уонна идэни үрдэтэр үнүстүүттэн Ядрихинская Ф.В., арыаллааммыт бары түһүмэхтэригэр күүс-көмө буоллубут.
Саха сирэ Арассыыйа састаабыгар киирбитэ 390сылын, Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылын, саха суругун-бичигин төрүттээччитэ С.А.Новгородов 130с., «Бастааҥҥы сурук-бичик” 125с., саха тылын үөрэтии саҕаламмыта 100с., саха тыла судаарыстыбаннай таһымнаах буолбута 30с., үбүлүөйдээх сыллары көрсө Арассыыйа таһымнаах күрэххэ кыттан улахан ситиһиилэммиппит үөрүүбүтүн өссө үрдэтэр.
Сардана Николаевнаны үрдүк ситиһиигинэн өссө төгүл эҕэрдэлиибит. Ситиһииттэн кынаттанан ситиһии кэлэ турдун, өссө үүнэ-сайда тураргар, саҥа үөрэх дьылыгар таһаарыылаах үлэни, чэгиэн доруобуйаны баҕарабыт!
